สภาพที่ตั้ง

ถ้ำผาลายอยู่บนหน้าผาด้านทิศตะวันตกของภูผายนต์ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเทือกเขาภูพาน และอยู่ทางด้านทิศตะวันออกของหมู่บ้านนาผาง ห่างไปประมาณ 1 กม. สูงจากที่ราบเชิงเขา 200 เมตร

การค้นพบ

ชาวบ้านได้พบเห็น และเป็นที่รู้จักกันเป็นเวลาช้านาน แต่ได้นำเรื่องราวมาเผยแพร่ในราว ปี พ.ศ. 2530 โดยการเข้าไปสำรวจของนายสุรัตน์ วรางค์รัตน์ จากวิทยาลัยครูสกลนคร และต่อมาในปี เดียวกัน กรมศิลปากรจึงได้เข้าไปเก็บข้อมูลและสำรวจบริเวณนั้นด้วย ได้พบผาหินที่มีภาพสลักแบบเดียวกัน ใกล้ๆกับถ้ำผาลายภูผายนต์อีกแห่ง – ถ้ำป่าผาง – หรือถ้ำผาลาย 2 ซึ่งปัจจุบันถูกทำลายไปแล้ว

หลักฐานทางโบราณคดี

ไม่พบ

ลักษณะของถํ้าและภาพเขียนสี

เป็นภาพที่เกิดจากการแกะสลักลงในเนื้อหินเป็นรูปต่างๆ บนผนังหินด้านทิศตะวันตก ซึ่งเป็นเพิงผาใหญ่ยาวประมาณ 45 เมตร